Verslag lezing door An van Sevenant voor de IVAP – Driebergen, 24-2-2024
door Maryan Bosman
Lezing op de studiemiddag van 24 februari 2024 van Ann van Sevenant, filosoof en auteur van een twintigtal boeken over filosofie.
Mensen zijn te lang passief gehouden vanwege God die wel zou verlossen!
Een uitspraak van Lou Andreas-Salomé (1921) destijds.
Dit baseerde zij op het heersende mensbeeld vanuit de zondeval en een patriarchale lineaire gedachtegang over oorzaak en gevolg.
Alsof het lichaam geen eigen helend vermogen heeft, de cel niet alles (het gehele collectieve onbewuste) in zich heeft en er door ons zelf geen contact mee gemaakt zou kunnen worden. Ann houdt een pleidooi voor een langzaamaan oplossing. Voor geen snelle medische maakbare oplossingen, maar voor het zelf activeren van ons lichaamseigen vermogen. Ervan uitgaande dat geest en lichaam niet zo gescheiden zijn als lang werd gedacht. Volgens Ann hechtte Jung niet zoveel belang aan het lichaam en maakte ook hij een te grote scheiding tussen lichaam en geest wat overigens weersproken werd tijdens het vragenkwartiertje na afloop van haar lezing. Maar toch, de bijdrage die Lou Andreas-Salomé aan ons mensbeeld heeft meegegeven is lang in de schaduw gebleven. Bekender van haar zijn de geschriften en brieven over haar bijzondere relaties en vriendschappen met onder meer Rainer Maria Rilke, Friedrich Nietzsche en Sigmund Freud.
En daar ging het vanmiddag bij Ann Sevenant dan ook niet over. Te lang is Lou eenzijdig in de beeldvorming bestempeld als de aantrekkelijke erotiserende muze van deze beroemde mannen. En dat terwijl ze als schrijfster uitermate productief is geweest en ons een indrukwekkend oeuvre heeft nagelaten van tientallen boektitels en honderden essays over de analytische psychologie, natuurwetenschappen, filosofie, theologie, theater en kunst.
Ze was de eerste vrouw die de universiteit van Zürich betrad, deelnam aan de seminars van Freud en besproken werd in zijn briefwisseling met Jung. Het was Jung die Freud schreef dat een goede geest ervoor had gezorgd dat zij haar paper niet onder hun ogen bracht. Hoe bang kun je zijn voor een vrouw als Lou Salomé!
De ‘Urgrund’ als voedende grond voor oervertrouwen en zelfliefde.
Het gebeurde Ann dat zij gevraagd werd een vertaling te maken en een essay te schrijven over haar L’Amour du narcissisme (1910/1980), een boek dat reeds 40 jaren ongelezen in haar kast stond. Deze theorie over het narcisme (Joke Hermsen publiceert hier ook over) bleek vervolgens de inspiratie tot het verder lezen en bestuderen van het omvangrijke filosofische werk van Salomé (1861-1937) dat inmiddels, zij het nog gedeeltelijk, digitaal beschikbaar is gekomen.
In een tijdsbestek van een uur voert Sevenant ons naar een paar basisbegrippen uit het denken van Lou. Om te beginnen het begrip Urgrund.
Oer-grond voor ons waaruit twee oer-tendensen opwellen.
Tendensen die niet – in tegenstelling tot het Jungiaanse gedachtegoed – tot een uiteindelijke verenigbare oplossing of harmonie dienen te komen maar die afwisselend, ‘discontinu’ zegt Ann, naast elkaar bestaan en geleefd worden.
Het gaat dan om in principe elkaar tegensprekende oertendensen: de zelfbevestiging enerzijds en de zelfgave/overgave of het oerverlangen naar het Al aan de andere kant.
Ann licht de begrippen verder toe en maakt duidelijk dat het bij Salomé om een ‘dualectisch’ denken gaat. Het voortdurend naast elkaar bestaan van deze tendensen als motor van ons leven. ‘Dit houdt ons wakker’, zegt ze dan. Verder uitwerkend, gaat het haar bij die twee oerprincipes om de actieve zelfbevestiging en de passieve overgave. Deze termen gebruikte ze om weg te blijven bij de begrippen mannelijkheid als activiteit en vrouwelijkheid als passiviteit. In een tijd (honderd jaar terug) waarin vrouwen nog niet gehoord werden is dat nogal opmerkelijk.
‘Ze moet gehoord worden’, vervolgt Ann, want Salomé is onterecht verdwenen als vrouw tussen de heren filosofen. Destijds al sprak haar werk van de aanwezigheid van het libido in de kindertijd. Salomé stond aan de kant van Freud!
‘We zijn seksuele wezens vanaf het begin!
De verschillen tussen Jung en Freud op dit gebied worden weliswaar door Salomé beschreven, maar door Ann niet verder toegelicht.
Anns betoog spitste zich verder toe op het element oergrond wat een oer-vermogen zou zijn waarmee Lou de metafoor van de boom introduceert en de ontkieming van het zaad en de verdere ontvouwing van de plant. De metafoor van de oergrond die voedt en die wij voeden als zou het gaan over een ecologisch bewustzijn. Het is ook de metafoor van de oergrond die Salomé als psychoanalytica in de patiënt aansprak. ‘Van mens tot mens’, benadrukt Ann.
Pre-Lacaniaans ging het in de relatie bij haar vooral om het luisteren en het doen ontstaan van een vertrouwensband. Uitgaande van onvoldoende zelfliefde bij de patiënt ontdekt deze in relatie tot de therapeut dat deze ook maar een mens is. De ontstane gelijkwaardige relatie zou de vertrouwensband versterken en het oervertrouwen voeden.
En dat geeft weer toegang tot de oergrond in de patiënt waaruit de heling ontstaat. Je kunt dan spreken van een evenwicht tussen de sociale horizontale relatie en de aardse verticaal die oprijst vanuit de oergrond. En het is die relatie die zich niet alleen in de psychoanalytische praktijk hoeft af te spelen, maar ook gewoon intermenselijk, in vertrouwen luisterend naar elkaar. Van mens tot mens met voldoende zelfliefde onze gezamenlijke oergrond beseffend. Hoe fijn is dat.
Het hoofd boven het lichaam plaatsen leidt uiteindelijk tot dehumanisering
Heb je een hernia, dan is het zaak zo snel mogelijk geopereerd te worden.
Het moet zich oplossen en technisch kan dat ook. Het alternatief volgens de wetenschap zou verlamming zijn. Dit was de boodschap waarmee Ann met haar hernia naar huis ging. Zij wilde geen operatie.
Bij Salomé vind je de term lijfelijkheid heel vaak terug en Ann zelf begon haar zoektocht naar wat er nu eigenlijk gebeurt wanneer we het lichaam van de geest scheiden, wanneer we het lichaam platonisch als voertuig en instrument zien. Naar wat er gebeurt wanneer we het lichaam materialiseren tegenover de immateriële geest. Deze tweedeling tussen zichtbaar en onzichtbaar riep vragen bij haar op en leidde uiteindelijk tot een nieuwe formulering. In het denken van Salomé zelf blijft de tweedeling gehandhaafd, al benadrukt ze wel het wakker worden op het belang van het lijflijke. Ann ziet de de-humaniserende gevolgen van de instrumentalisering van het lichaam. De scheiding tussen het hoofd waar de geest of ziel geplaatst wordt en die zou voortbestaan na de dood en het vergankelijke lichaam daaronder. Maar, ontdekt Ann, het lichaam is eindeloos intelligent en dat vraagt om nieuwe begrippen.
Haar nieuwste boek “Sprekend lichaam (2023)” biedt de uitgebreide theorie.
In de lezing maakt ze onderscheid tussen het parate en het subtiele brein. Het parate brein vraagt om onmiddellijke oplossingen aangestuurd vanuit de reguliere geneeskundige wereld die om daadkracht, snelheid, gemak en efficiency draait. Het subtiele brein daarentegen gaat van kop tot teen en spreekt van enorme intelligentie en een lichaamseigen vermogen.
Ze introduceert de ‘metabole mens’. Het is de ondertiteling van haar laatste boek dat het zeker waard is gelezen te worden, al is het alleen al om af te rekenen met het mijns inziens achterhaalde concept van de maakbare mens, zodat wij onze natuurlijke plek weer kunnen innemen.
Ja, vanuit de oergrond. Een oergrond die we misschien wel liefde kunnen noemen en daar is veel, heel veel van nodig om veroudering aan te kunnen, aldus Lou Salomé.
verschenen in het Jung Bulletin 2-2024